بزرگداشت ادوارد سعيد روشنفکر بزرگ فلسطينی ـ آمريکايی
در نخستين سالگرد درگذشت او
تراب حق شناس
به ابتکار دانشگاه پاريس ۷ (دونی
ديدرو) و همکاری شعبهء دانشگاه کلمبيا در پاريس و پشتيبانی کتابخانهء
ملی فرانسه و مشارکت راديو »فرانس کولتور« درروزهای ۲۴ و
۲۵ سپتامبر ۲۰۰۴، سميناری بين المللی ويژهء بحث و گفتگو دربارهء
آثار ادوارد سعيد دکتر افتخاری دانشگاه پاريس ۷ و استاد ادبيات
تطبيقی دانشگاه کلمبيا در کتابخانهء ملی فرانسه (فرانسوا ميتران)
برپا شد. حدود ۳۰ شخصيت دانشگاهی، پژوهشگر و نويسنده از
افق های مختلف فکری و از کشورهای متعدد از انگليس و ايالات متحده
گرفته تا هند و لبنان و آفريقای جنوبی و فرانسه در آن سمينار شرکت
داشتند و با حضور کسانی مانند فيلسوف فرانسوی اتی ين باليبار و شاعر
بزرگ فلسطين محمود درويش و نمايندهء عام (سفير) فلسطين در فرانسه
ليلا شهيد کوشيدند دستاورد و ميراث فکری و فرهنگی نويسندهء »شرق
شناسی« را بررسی و ارزيابی کنند. لوموند مورخ ۲۸ سپتامبر
در گزارشی نوشت:
»انديشهء ادوارد سعيد (متولد ۱۹۳۵ در بيت المقدس که در سپتامبر
۲۰۰۳ در نيويورک درگذشت) در عرصه های مختلف هنر، علوم انسانی
و اجتماعی يعنی در ادبيات، نقد ادبی، تحقيقات پسا استعماری،
موسيقی، زيبايی شناسی، سياست، جايگاه و نقش روشنفکر... درخشيده
است.
هرچند مداخله های سياسی وی بيشتر معروف همگان است، اما شرکت کنندگان
در سمينار، بر شخصيت ادوارد سعيد به عنوان استاد ادبيات تطبيقی
و موسيقی شناس درنگ کردند، زيرا به نظر خانم سونيا دايان ـ هرزبرون
استاد جامعه شناسی دانشگاه پاريس ۷، در اين عرصهء آکادميک و
هنری ست که انديشهء ادوارد سعيد ماندگارترين اثر را برجا گذاشته
است. به عقيدهء سونيا دايان، ادوارد سعيد با اصالت و قدرت ابداعی
و شخصيت چند جانبهء خود اثری سترگ برجای گذاشت که عرصه های آنیِ
سياست را تا ادبيات و موسيقی کلاسيک در می نوردد. ادوارد سعيد
هرگز از رفت و آمد بين اين عرصه ها و پژوهش و نظريه بردازی حولِ
اين چند جانبگی بازنايستاد.
نخستين کارهای ادوارد سعيد بر آثار ژوزف کنراد و رمانهای او که مختص
حماسهء استعماری ست متمرکز بود. نويسندهء »در دل تيرگی ها«
نقاط مشترکی با نويسندهء فلسطينی داشته است. رمان نويس لبنانی
خانم دومينيک اده يادآوری کرد که هردو تبعيدی بودند، هردو به زبان
انگليسی می نوشتند و هردو کوشيدند جايی برای دنيای خود در جهان بازکنند...
ادوارد سعيد که خود نوازندهء پيانو بود و با دوست اسرائيلی خود دانيل
بارن بويم بنيادی که نام هردوشان را بر خود دارد تأسيس کرد که موزيسين
های اسرائيلی و فلسطينی را هر سال در يکجا گرد می آورد، در جريان
زندگی خود اهميتِ هرچه والاتری برای موسيقی قائل شد به طوری که
سونيا دايان موسيقی را استعاره ای از انديشهء او می داند: »آثار
او چندصدايی ست و سليقه هايش او را بيشتر به سوی سمفونی می برند.
در يکی از فصول کتابش مدونات موسيقايی، وارياسيون های بتهوون
را با موسيقی ام کلثوم به موازات يکديگر قرار می دهد...
آشيل امبمبه استاد دانشگاه ويت واترستاند در آفريقای جنوبی، اين
نويسندهء فلسطينی را با فرانتس فانون نويسندهء »پوست های سياه،
صورتک های سفيد« مقايسه می کند چرا که هردو را »درگير با
احساس شتابزدگی« می داند و اهميت مسألهء استعمار را در آثار هردو
تأکيد می کند. هردوی آنها به شموليت جهانی بر اساس صحنه ای ازجهان
که با شموليت استعماری رقم خورده می انديشند.
به عقيدهء الياس خوری، رمان نويس لبنانی و نويسندهء »دروازهء
خورشيد«، ادوارد سعيدِ پناهنده و مهاجر تضاد »تبعيدیِ تبعيديان
بودن« را تجربه کرد، اما تزوتان تودوروف مدير گروه پژوهش در
مرکز تحقيقات ملی فرانسه گفت: اين انسانِ رانده از ميهن هرگز
نخواست خود را در دوگانگیِ اصطلاحِ »جلاد ـ قربانی« محبوس
کند.
تبعيد به مثابهء معضلی خلاق، به مثابهء کليدی برای درک انسانيت
و به حاشيه رانده شدگانی که به واقع، اکثريت جهان را تشکيل می
دهند انديشهء ادوارد سعيد را بسيار به خود مشغول داشته است. تودوروف
از سخن خود چنين نتيجه گيری می کند: او بين يک روشنفکر و يک تبعيدی
رابطه ای برقرار کرده می گفت تبعيد يکی از غم انگيزترين سرنوشت
ها ست، اما تبعيد به خاطر عدم استقرارش انسان را به انديشه وا
می دارد. تجربهء مرزها، از آنجا که توجه ما را به گروه هايی
که قربانی تبعيض اند بر می انگيزد، يکی از عوامل تشکيل دهندهء
اومانيسم امروز است. انسان رانده از ميهن در دو فرهنگ مشارکت دارد،
بی آنکه خود را با هيچکدام هم هويت بداند. اينکه در آنِ واحد
هم درون چيزی باشی و هم بيرون از آن، شرط اومانيسم امروز است.
روز اول سمينار، با اينکه روز تعطيل نبود، حضور حدود ۳۵۰
نفر در آمفی تئاتر بسيار جالب بود. سازماندهیِ سمينار با ترجمهء
همزمان انگليسی به فرانسه و بالعکس و چاپ پوستر ادوارد سعيد و ارائهء
خلاصه ای از تمام سخنرانی ها در چندين سطر به دو زبان انگليسی و
فرانسه و حضور رايگان در سمينار، کاری بود در خورِ جايگاه دانشگاهیِ
برگزارکنندگان و سخرانان و نيز شخصيت ادوارد سعيد. شمار ايرانيانی
که در اين سمينار و لو در بخشی از آن حضور يافتند، مانند موارد
مشابه، متأسفانه بسيار اندک و معدود بود. برگزار کنندگان از
اينکه نتوانسته بودند بخشی از سمينار رابه موسيقی (که عرصه ای
از موارد اهتمام ادوارد سعيد بوده) اختصاص دهند عذرخواهی کردند.
بخشی از سخنرانی ها در شمارهء ماه دسامبر مجلهء دانشگاه شيکاگو
(Critical Inquiry) منتشر خواهد شد. همچنين احتمال دارد که
کل مباحث را دانشگاه پاريس ۷ به فرانسوی منتشر کند. شايان
ذکر است که از نيمهء اکتبر به بعد قرار است راديو فرانس کولتور متن
سخنرانی ها را پخش کند.
در پايان سمينار و در محل ديگری يعنی در Reid Hall شعبهء دانشگاه
کلمبيا در پاريس، شب شعری به افتخار ادوارد سعيد و حضور محمود
درويش برپا شد. ابتدا خانم دانيل هاس دوبوسک مدير اين مؤسسه قطعاتی
از يک نوشتهء ادوارد سعيد را خواند و سپس محمود درويش شعر بلندی
را که به ياد ادوارد سعيد سروده به عربی قرائت کرد و بعد ترجمهء
آن به فرانسوی خوانده شد. در اين شب شعر که بسيار مورد استقبال
حضار قرار گرفت، متن يکی از سخنرانی های ادوارد سعيد در همين مؤسسه
تحت عنوان »نابرابری درمان ناپذير« در اختيار حاضران بود. اين
متن شايد نمونه ای باشد از کار ادوارد سعيد در نقد ادبی که در آن
آثار جوناتان سويفت، نويسندهء سفرهای گاليور را ارزيابی می کند.
برخی از مقالات ادوارد سعيد و نيز ترجمهء انگليسی و فارسی اين شعر
محمود درويش را روی سايت انديشه و پيکار (peykarandeesh.org) خواهيد
يافت.
از آثار ادوارد سعيد، غير از مقالات متعدد، تا آنجا که می دانيم
تنها اينها به فارسی ترجمه و در تهران منتشر شده است:
- شرق شناسی
- اسلام رسانه ها، انتشارات توس
- نشانه های روشنفکران، نشر آگه.
