مارکس،
انديشمند قرن بيست ويکم
ديديه اريبون
ترجمه ی : تراب حق شناس
« شبح های مارکس» نام کتاب جديدی است
از ژاک دريدا ، اين کتاب که در ۲۸۲ صفحه توسط انتشارات گاليله در
پاريس انتشار يافته ، بسط دو سخنرانی طولانی است که نويسنده در بهار
گذشته در جريان شرکت در سميناری تحت عنوان « مارکسيسم به کجا می
رود؟» در ريورسايد ( آمريکا) ايراد کرده است. کتاب در عين حال که
بيانيه ای سياسی است اثری است در سطحی بسيار بالا فلسفی، که در آن
بحث و انتقاد در باره نظرات فوکو ياما مندرج در کتاب «پايان تاريخ»،
با تفسيرها و گفتگوهائی در بارهء نظرات هايدگر، بلانشو، لويناس،
و البته نظرات مارکس که دريدا نوشته های او را از غربال مطالعه ای
فشرده ، دقيق در ميگذراند، همراه است.
بايد اعتراف کرد که خواندن کتاب دريدا دشوار است. مخاطب او کسانی
هستند که با فرهنگ فلسفی آشنايند اما اين نيز آشکار است که به رغم
اين دشواری ، شعاع عمل اين کتاب از محدودهء مخاطبان بسيار فراتر
می رود. چرا که دريدا معتقد است اين کتاب قبل از هر چيز عملی سياسی
است: « خواندن متون مارکس مهمترين جنبه اين کار نيست. اين را من
سالهاست در درس های خود آغاز کرده ام و سرنخ تمام کارهای پيشين من،
چه قديم و چه جديد، در همين جاست. آنچه جديد است و مرا واداشته که
با موضعگيری سياسی، صدای خودم را بلند کنم اينست که احساس ميکنم
در برابر نوعی اتفاق نظر عمومی ( هم خوشخيالانه ، هم دروغين) قرار
داريم که می گويد: جوامع باصطلاح الهام گرفته از مارکسيسم در حال
تلاشی اند – که روشن است – و حتی خود مارکسيسم نيز در حال تلاشی
است، در اينجاست که هر چه بيشتر صبرم را از دست می دهم و فکر می
کنم که در اين احساس، تنها هم نيستم. هرگونه مراجعه به مارکس به
امری نفرين شده بدل گشته است. بنظرم با نوعی فرار از جن و دفع شياطين
روبرو ئيم که شايسته تحليل است و بايد بر آن شوريد. می توان گفت
که اين کتاب، کتاب شورش است و اقدامی است ظاهرا بی هنگام که برخلاف
زمان حرکت ميکند. اما ايدهء بر خلاف زمان بودن در دل اين کتاب نهفته
است. چيزی که بر خلاف زمان است بن بست حال را می شکند. اين کتاب،
بی هنگام سر می رسد اما بی هنگامی را مورد بحث قرار ميدهد. علاوه
بر اين، وقتی کاری را بر خلاف زمان انجام می دهيم هميشه انتظار داريم
کار بموقع باشد، يعنی درست در لحظه ای که احساس می شود ضروری است.
اينجاست که اين کتاب، خود، يک موضعگيری سياسی است.
ژاک دريدا که هرگز مارکسيست نبوده و همواره با مارکسيسم رسمی و دگماتيسم
احزاب کمونيستی مخالف بوده، مخالفتش نه هرگز انگيزهء محافظه کارانه
داشته و نه ارتجاعی، نه از راست ميانه رو مايه می گرفته و نه از
راست جمهوری خواه ». با چنين افقی است که او درک ومخالفت خاص خود
نسبت به حاکميت ترور در اتحاد شوروی، تبهکاری های اجتماعی – اقتصادی
کشورهای بلوک شرق و استالينيسم را ابراز می کرده و به طرح تئوری
ای که آنرا تئوری « ساخت شکنی» می نامد منجر شده و حق انديشه آزاد
و زير سئوال بردن کليه اعتقادات فلسفی، پيش فرض هاو پيشداوريها را
خواستار بوده است. در مطالبه ی همين حق بود که وی در سالهای ۷۰ و
۸۰ از ضرورت آزادی انديشه در کشورهای بلوک شرق حمايت می کرد و بخاطر
آن در سال ۸۱ در پراگ، چند روز در زندان گذراند. وی که برای شرکت
در يک سمينار به چکسلواکی رفته بود، متهم به «قاچاق» کتاب و فکر
براندازی شده بود. از اينجاست که می توان سخن او را وقتی می گويد
که پايان مارکسيسم [رسمی] برای او امری کهنه است، درک کرد: " بسياری
از ما، برای آنکه به نوعی ( می گويم نوعی) پايان کمونيسم مارکسيستی
برسيم منتظر فروپاشی اتحاد شوروی نشديم . اين از آغاز سال های ۵۰
برای ما ترديد ناپذير بود".
اما امروز که منطق « حاکم و سلطه گر» مژده می دهد که « مارکس مرده»
و برای هميشه در زير آوار ديوار برلن و خرابه های کمونيسم دفن شده
است، در برابر اين دگماتيسم جديد، دريدا هيچ ترديدی به خود راه نمی
دهد و اعلام می کند که بايد به مارکس برگشت». در سنت فلسفی کمتر
متنی هست – و شايد هيچ متنی وجود نداشته باشد – که درس گرفتن از
آن به اندازه نوشته های مارکس، ضرورت مبرم داشته باشد. و اضافه ميکند
که « هيچ آينده ای بدون مارکس، بدون خاطره و ميراث مارکس، وجود ندارد».
و فورا می افزايد که بهر حال « بدون نوعی مارکس، چون انواع متعددی
از آن وجود دارد، آينده ای نخواهد بود». و اينکه « اگر می خواهيم
به مارکس وفادار باشيم بايد به نوعی روحيه (esprit ) مارکسيسم را
در مد نظر داشته باشيم ».
دريدا که خواستار مرگ نوعی از مارکسيسم بود، امروز می خواهد به چه
نوع « روحيه» ای از مارکس برگرديم؟ چرا امروز بايد ذهنمان به شبح
مارکس متوجه باشد؟ در درجه اول، شايد از اين لحاظ که انتخاب ديگری
نداريم. شبح مارکس هم چنان در اروپا در گشت و گذار است: « ما در
دنيائی و بقول برخی، در فرهنگی، زندگی می کنيم که بنحوی آشکار يا
پنهان و بطرزی بسيار عميق، نشان ميراث مارکس را باخود حمل می کند.
مارکس و مارکسيسم تاريخ قرن بيستم را رقم زده اند. « آنچه انقلاب
اکتبر را در شوروی امکان پذير ساخت ميراث مارکس بود و نيز در واکنش
غير قابل تفکيک همين انقلاب بود که فاشيسم و نازيسم پيدا شدند».
روشن است که ما در فردای آن حوادث است که زندگی ميکنيم. من نمی گويم
که ما فقط از مارکس ميراث داريم بلکه می خواهم بگويم مسلم است که
مارکس را نمی توان از ميراثمان زدود».
تمام مطالب کتاب دريدا حول اين سئوال می چرخد که مارکس چه ميراثی
برای ما نهاده است؟ و همان تأملاتی را پی ميگيرد که از چندين سال
پيش آغاز کرده است. چه رابطه ای است بين کسی که غايب – مرده – است
و کسی که هم چنان پيش ما حضور دارد؟ ( کلمه « شبح» از مرز حاضر وغايب
فراتر ميرود). اگر بتوان گفت که مارکس مرده است بايد فهميد که چگونه
از آنچه برای دنيای ما به ارث نهاده ميراث می بريم؟ و با آن ميراث
چه می توانيم کرد؟ ارث بردن ، همواره گزينش است و بررسی و انتخاب
آنچه می خواهيم دوباره به دست آوريم يا کنار بگذاريم. چندين نوع
« روحيه مارکس» وجود دارد و بايد بدانيم که از ميان آنها کداميک
را بايد حفظ کنيم و کدامين را بايد ترک نمائيم. وقتی دريدا از ميراث
مارکس سخن ميگويد، بهيچ وجه نمی کوشد آن را دربست بپذيرد و آن را
از وزنه نظام فراگير( توتاليتاريسم) معاف دارد. اينکه مارکسيسم سرنوشت
نظام فراگير داشته، امری صرفا تصادفی در تاريخ، و تصادفی وحشتناک
که ربطی به نظريه مارکسيسم نداشته باشد، نيست. برعکس، اين سرنوشت
دردل مارکسيسم نهفته است و اينجاست که دريدا می کوشد لبه تيز تحليل
را به پيش براند. « من ميکوشم طرحی را برای خواندن متن مارکس – يا
بهتر بگويم متون مارکس- پيشنهاد کنم تا برخی از احکام صريحی ( injonctions
) را که ناظر به نظام فراگير است، از آنها که بر عکس، به نظام فراگير
معترض است، جدا نمايم. از اينجاست که مفهوم«حکم صريح»، ناهمساز و
متضاد می باشد. هر ميراثی باگزينش و جدا کردن بخشی از بخش ديگر همراه
است. ارث بردن يعنی خود را دربرابر متنی راز آلود ديدن که نياز به
کشف دارد. ارث بردن، مشخصا يعنی مسئوليت جدا کردن محتواهای ميراث
را به عهده گرفتن». دريدا اضافه ميکند که « ارث بردن نه تنها بويژه
حفظ ميراث بلکه تاکيد مجدد بر خاطره ای است که به سوی آينده راه
می گشايد. اين فراخوانی است برای گواهی دادن و حرکت کردن».
درهمين ميراث مارکس، بواقع، يکی از « روحيات » مارکسيسم وجود دارد
که ما امروز مطلقا به آن نياز داريم تا در برابر کسانی که بهانهء
شرايط کنونی دمکراسی های ليبرال وبازار سرمايه دارانه را پيش می
کشند بايستيم : منظور روحيه نقد اجتماعی و نقد ريشه ای ( راديکال)
است. درجهت اين روحيهء مارکسيسم و بنابراين، در جهت اين ميراث عصر
روشنگری است که دريدا فراخوان می دهد و بنحوی قاطع و حتی خشن بين
اين روحيه و ديگر روحيه های مارکس تمايز قائل می شود، روحيه هائی
که مارکسيسم را به يک «کالبد آئين مانند»، به يک سيستم فلسفی، به
يک ( بقول دريدا) « هستی شناسی»، به متافيزيک کامل «ماترياليسم ديالکتيک»
و سلسله مفاهيمی مانند کار، شيوه توليد، طبقه اجتماعی، و داستان
دستگاههای آن مانند احزاب کمونيستی، انترناسيونال، ديکتاتوری پرولتاريا،
دولت و سرانجام، وحشت نظام فراگير، پيوند می زند.
اگر دريدا امروز، ضرورت و فوريت اين وظيفه را که عبارتست از جدا
کردن و گزينش محتوای اين ميراث (مسئوليتی که ما بر عهده داريم) احساس
ميکند به اين دليل است که به نظر او«نظم جديد جهانی» که دارد خود
را تحميل ميکند، دمکراسی را در معرض تهديد قرار داده است. دريدا
سخن «هملت» را تکرار ميکند که «جهان بيمار است» و تابلوی سياه «ده
زخم» در «نظم جديد جهانی» را ترسيم می کند: بيکاری؛ طرد انبوه شهروندان
بی پناه ومحروم از هرگونه مشارکت در حيات دمکراتيک دولت ها؛ اخراج
پناهندگان، آوارگان و مهاجران؛ جنگ اقتصادی بين کشورها؛ وخامت وامهای
خارجی ومکانيسم های مربوط به آن که بخش مهمی از بشريت را گرسنه نگه
می دارد يا به تنگنای نوميدی دچار می سازد؛ صنعت و تجارت اسلحه که
در متن گردش عادی تحقيقات علمی ، اقتصادی و اجتماعی کردن کار در
دمکراسی های غرب قرار دارند؛ گسترش و انتشار تسليحات هسته ای؛ جنگ
های بين اقوام که تحت تاثير درک و تخيلات کهنه و عقب مانده جامعه،
دولت- ملت، حاکميت، مرزها، خاک ونژاد و خون جريان دارند؛ قدرت دولتهای
شبح مانند يعنی مافيا وکنسرسيوم مواد مخدر؛ وضع کنونی حقوق بين المللی
و موسسات آن.
دريدا بدنبال اين ادعانامه چنين نتيجه می گيرد: در لحظه ای که برخی
کسان به خود جرات می دهند در کسوت پيامبران جديد و بنام آرمان يک
دمکراسی ليبرال ( که سرانجام همچون آرمان تاريخ بشری ظهور کرده است
سخن بگويند) بايد فرياد خود را بلند کرد که « هرگز خشونت، نابرابری،
طرد از جامعه، گرسنگی وبنابراين ستم اقتصادی، در تاريخ کره زمين
و بشريت، تا اين اندازه دامنگير انسان نبوده است. بجای نغمه سردادن
از کاميابی آرمان دمکراسی ليبرال، و بازار کاپيتاليستی در شادکامی
پايان تاريخ، بجای برگزاری جشن « پايان ايدئولوژی» و پايان گفتار
(ديسکور) های رهائی بخش، هرگز نبايد اين نکته بديهی عالمگير را که
از رنج های منحصر بفرد بی شمار فراهم آمده است از نظر دور داريم
که هرگز اينقدر مرد و زن و کودک بر روی زمين به بردگی کشيده نشده
اند، گرسنه نمانده و نابود نشده اند.
اين مجموعه مردان و زنان اين بشريت رنج کشيده، بنظر دريدا «بين الملل
جديد» را ميسازد. اين بين المللی است بدون تشکيلات، بدون حزب، بدون
نظريه، بدون ايدئولوژی اما جوش خورده با يکديگر در «يک پيوند همبستگی»
و دريک «اتحاد بدون موسسات»، بين کسانی که به انترناسيونال سوسياليستی-
مارکسيستی، به نقش مهدويت و آخر الزمانی اتحاد جهانی پرولترهای همه
کشورها ديگر اعتقادی ندارند يا هرگز نداشته اند، اما هم چنان از
يکی از روحيه های مارکس يا مارکسيسم الهام می گيرند تا بر پايه شيوه
ای نوين، مشخص و واقعی درنقد تئوريک و پراتيک وضع کنونی حقوق بين
المللی، و مفاهيم دولت و ملت با يکديگر متحد شوند و اين نقد را از
نو بسازند و بويژه آنرا ريشه ای ( راديکاليزه ) نمايند.
بهر صورت« بين الملل جديد» در حالت کمونی (نهفته) وجود دارد و در
برابر «نظم جديد جهانی» می ايستد تا حقوق نوين، امکانات نوين و فرصتهای
نوين آينده و بنابراين، گسترش فضای دموکراتيک را به دست آورد. در
برابر کسانی که می خواهند بنام «حقوق بشر» مارکسيسم را کنار بزنند،
دريدا اين «ضد حمله» را مطرح می سازد که : آنچه بيش از هر چيز ضروری
است روحيه نقد مارکسيستی است تا به اين مبارزه در راه دمکراسی زبانی
گويا داده شود. «در شرايطی که بيش از هر زمان ديگر دمکراسی در معرض
تهديد است بايد بديهيات و نهادها را باز انديشی کرد».
منظور اينست که نه تنها در بارهء وضعيت جهان فکر کرد بلکه هم چنين
در بارهء شکل کنونی فعاليت سياسی، بحث و مشورت کردن و تصميم گيری
در کشورهای غربی انديشيد. در اين کار، بايد به آنچه دريدا « تله
تکنولوژی » [تکنولوژی از راه دور] می نامد، به تحول سرسام آور تکنولوژی
اطلاعات و ارتباطات که طی بيست ساله اخير رخ داده و « فضای عمومی»
را بکلی واژگون کرده وعملکرد دمکراسی نيز فکر کرد.
دريدا روشنفکران را به قبول مسئوليت فرا ميخواند. نه از آن جهت که
بخواهد شکل سنتی «روشنفکر متعهد» را بعنوان نظر خويش مطرح سازد زيرا
زمان تغيير کره است: « من برای سارتر، برای روشنفکران بزرگی که پدر
و سرمشق ما بودند احترام زيادی قائلم اما بر اساس همان احترامی که
نسبت به آنان دارم معتقدم که می توان گفت که امروز ديگر همان کار
گذشته را نمی توان تکرار کرد. بازی پيچيده « تله تکنولوژی» جديد،
تحولات فضای عمومی، مسئوليت های نوينی را ايجاب می کند. نمی توان
ديگر مثل گذشته حرف زد. و اگر حرفم زياد بلند پروازانه نباشد، من
خواستار پرورش نوع جديدی از روشنفکر هستم که بداند چگونه از اسارت
هر گونه اشکال (نرم های) نهادی شده، گفتارها (ديسکورها) و مداخله
(intervention ) خود را رها سازد.
ژاک دريدا در برابر اين سئوال که خودش چکار خواهد کرد، تبسم کرده
ميگويد: « من؟ هيچ. من کارهای بی هنگام می کنم. همين. درست است که
من خطابهء مهم عمومی و مردم پسندی را پيش نکشيده ام . آنچه بدان
اميدوارم اينست که بطور غير مستقيم با تفکراتی چند، همرا ه با کسانی
ديگر، در جنبش عمومی ای شرکت کنم که قلمرو آن از حد من فراتراست».
آيا با روی آوردن به شبح مارکس؟ و استقبال از آن وقتی که ظاهر شود؟
پاسخ دريدا به اين سئوال اينست: بله. نقش روشنفکر همين است. بازهم
بعبارتی که در« هملت » آمده « تو روشنفکری، با او حرف بزن».
برگرفته و کوتاه شده از نوول ابزرواتور
۲۱ تا ۲۷ اکتبر ۹۳
منتشر شده در آرش شماره ۳۱
