سيستم مبتنی بر احزاب و کسب هژمونی
ژاک بيده
مدير نشريه تئوريک اکتوئل مارکس
من کسانی را کمونيست می نامم که در پراتيک سياسی
خود به مارکسيسم استناد می کنند. من می کوشم بفهمم که چرا تئوری
آنها هرگز در سطح پراتيکشان نبوده، چرا چيزهايی را که بايد برای
شان بسيار بديهی باشد و به ويژه امروز بسيار ضروری ست، پس زده اند
و به کتمان فرو برده اند. نظر من اين است که تعصب های حزبی ملاحظات
طبقاتی را تحت الشعاع قرار داده از ديده ها پنهان کرده است.
ساختار طبقاتی در صحنهء سياسی صرفاً به صورت کج و معوج ظاهر می شود
يعنی به نحوی تغيير شکل يافته بر محور راست ـ چپ، و قاعدتاً بر محوری
که يک سوی آن راست افراطی ست و سوی ديگر چپ افراطی. اين سيستم مبتنی
بر احزاب صرفاً رابطه ای غيرمستقيم و اريب با ساختار اجتماعی برقرار
ميکند. به همين دليل برای فهم سياست نبايد از اين رابطه حرکت کرد.
در اين مورد، همچون مارکس در کاپيتال، ابتدا بايد از يک ساختار نامرئی
پرده برداشت يعنی ساختار روابط طبقاتی را آشکار کرد. من در کتابم:
"شرح و بازسازی کاپيتالExplication et reconstruction du Capital"
(انتشارات PUF سال ۲۰۰۴) به چنين کوششی دست زده ام که در اينجا به
آن اشاره ميکنم:
۱ـ سيستم مبتنی بر احزاب دو وجه دارد: راست و چپ، با گرايش دو قطبی
کردن. ساختار طبقاتی نيز کاملاً شامل دو طبقه است يعنی يک شکاف اساسی
بين آنان که در بالا قرار دارند و آنها که در پايين هستند بازتوليد
می شود. اما طبقهء مسلط هم، خود بر اساس دو قطب ساختاری استوار است
که همانا دو قطب هژمونی سياسی اند و می کوشند به تناوب در رأس دولت
قرار گيرند. اين دو قطب را می توان به ترتيب به عنوان قطب بازار
و قطب سازماندهی مشخص کرد يا به تعبير "ژرار دو مينيل و دومينيک
له وی"، قطب مالکيت و قطب رهبری نام داد. اما آنها که در پايين
هستند ــ يعنی استثمار شدگان، زيردستان، به حاشيه رانده شدگان يا
مطرودان ــ نمايندهء قطب سوم اند يعنی قطب يک هژمونی بديل. بنابر
اين دو طبقهء اجتماعی وجود دارد اما سه قطب هژمونی. با عزيمت از
اين نقطه است که می توان مبارزات سياسی مدرن را درک کرد و سياست
شناسی استاندارد را که کمونيست ها در غالب اوقات و بيش از حد اعمال
می کنند مورد انتقاد قرار داد.
دو مفهوم کلاسيک را بايد در اينجا بازانديشی کرد يکی مفهوم اتحاد
(union)و ديگری مفهوم ائتلاف (alliance). اتحاد نخستين وظيفه ای
ست که در ساختمان قطب هژمونی از پايين در نظر گرفته می شود يعنی
اتحاد بين حقوق بگيرانی که بيش از پيش دچار دو دستگی (dualisé) و
انعطاف (flexibilisé) هستند، بين اتباع کشور و مهاجران، بين مردان
و زنانی که به اشکال متفاوتی استثمار می شوند، بين کارکنانی که شغل
ثابت دارند و آنها که شغلشان موقتی ست يا بيکارند. اين مبارزه ای
ست که داو آن خودِ زندگی ست. اين مبارزه مربوط است به محتوای توليد،
شرايط کار و شغل، آموزش، بهداشت، کارآموزی، آزادی های مدنی و آزادی
های شهروندی. مسأله اين است که چگونه اين مبارزات را در دنيايی متحد
کنيم که ديگر مثل گذشته شرکت های بزرگ و شغل تضمين شده به آن وحدت
نمی بخشند. مسلماً اين نکتهء اصلی ست. من مستقيم به اين نکته نخواهم
پرداخت، بلکه بر شرط ديگری درنگ خواهم کرد که عبارت است از مبارزهء
هژمونيک پايين يعنی ائتلاف.
ائتلاف نيز امری ست حقيقتاً اساسی. ائتلاف را درست نمی توان پياده
کرد مگر به شرط آن که اختلاف بين دو قطب ارگانيک طبقهء مسلط يعنی
بين مالکيت و رهبری به وضوح فهميده شود. اين قطب ها در آنِ واحد
هم مکمل و هم به طور نسبی در تضاد با يکديگرند. مکمل هستند زيرا
هيچ استثماری بدون رهبری، بدون صلاحيت انحصاری شده وجود ندارد. در
تضاد با يکديگر اند زيرا مالکيت و رهبری دو قدرت (pouvoirs) متفاوت
اند که بر عنوان های اجتماعی متفاوتی استوار اند، که به نحو متفاوتی
و بر اساس پويايی های اجتماعی متفاوتی بازتوليد می شوند. هر دو قطب
می توانند همگرا و متداخل در يکديگر باشند. با وجود اين می توانند
توان های (puissances) نسبتاً متمايزی باشند که بر سرِ قدرت اجتماعی
با يکديگر در نزاع اند و در دوره های زمانی معين جای خود را در رأس
دولت عوض می کنند.
می بينيم که دوقطبی شدنِ عرصهء سياسی نه ناشی از دوگانگی طبقاتی
بلکه به دوقطبی بودن هژمونی طبقاتی در بالا مربوط است. اکنون ببينيم
اساس اين امر چيست؟. من در اينجا تز اساسی مارکس را پيش می کشم که
بنا بر آن: سلطه در عصر مدرن نه بر پايهء ارجاع به نوعی نابرابریِ
طبيعی بين انسان ها، بلکه بر پايهء ارجاع به [مفاهيم] برابری/ آزادی/
عقلانيت استوار است همان گونه که در بازار خودنمايی می کند و به
گفتهء او، آنطور که سرمايه آن را واژگون کرده به ضد خود [يعنی سلطه]
بر می گرداند. من تنها اين نکته را اضافه می کنم ــ و از ماکس وبر
به بعد کسان ديگری هم چنين نظری داشته اند ــ که اين پديدهء "آزادی
ـ عقلانيت مدرن" و واژگونی آن صرفاً ناشی از نهاد بازار نيست
بلکه به همان اندازه به شکل عقلانی ديگر از همآهنگی اجتماعی نيز
مربوط است که می توان به نحوی انتزاعی آن را سازماندهی تعريف کرد
و در اشکال بوروکراسی، اداره، به اصطلاح "صلاحيت"، رهبری
و غيره آشکار می شود. کوتاه سخن آنکه بازار و سازماندهی نه صرفاً
به گفتهء هابرماس دو "رسانه"، بلکه قطب های ساختاری اند،
دو ميانجی تشکيل دهندهء رابطهء طبقاتی مدرن.
اينها دو قطب "ساختاری" طبقهء مسلط اند که به دو قطب هژمونی
منجر می شوند. "هژمونی" در اينجا به معنی توانايی هدايت
جمعی ست يعنی تظاهر به برآوردن اميدهای کسانی که در پايين اند در
عين مهار زدن بر آنان از طريق سازش با قطب ديگر سلطه. قطب مالکيت
کارمندان را گرامی می دارد، دست کم برخی از آنان، و قطب رهبری سهامداران
را، به ويژه آنها که صاحب بيشترين سهام هستند. آنان که در پايين
قرار دارند تنها يک طبقهء واحد را تشکيل می دهند که در راستای به
هم پيوسته ای توزيع شده اند از يک طرف کارکنان مستقل و از طرف ديگر
حقوق بگيران بخش خصوصی يا عمومی. موقعيت هرکدام در اين توزيع بستگی
دارد به اينکه بيشتر توسط بازار مورد استثمار و تسلط قرار گرفته
به حاشيه رانده می شوند يا توسط قطب سازماندهی. اما مطرودان نيز
از طريق همين سازوکارهای ساختاری مدرن طبقاتی ست که طرد می شوند،
سازوکارهايی که خود تحت الشعاع سازوکارهای سيستم ـ جهان و پدرسالاری
هستند. بنابر اين دنيای پايين دچار تفرقه است و حقوق بگيران نيز
خود بين مشاغل ثابت و مشاغل بی ثبات و ناروشن تقسيم شده اند. مسألهء
اتحادی که بايد در پايين به وجود آورد از مسألهء ائتلاف جدايی ناپذير
است، زيرا آنچه تعيين کننده است پويايیِ ساختاری فراگير می باشد.
آنها که در پايين اند، در حقيقت، تنها به اين شرط می توانند به هژمونی
راه يابند که يک ائتلاف تهاجمی همراه با قطب رهبری پديد آورند و
تا آنجا پيش روند که آن را از قطب مالکيت جدا کنند. هردو قطب مسلط
مشابه يکديگرند به اين دليل که به دو شکلِ (از نظر شناخت شناسی ابتدائیِ)
همآهنگی اجتماعی يعنی بازار و سازماندهی بر می گردند، اما سرشت واحدی
ندارند. قدرت رهبری که به يک صلاحيت مفروض بر می گردد، به ناگزير
از طريق يک گفتمان يعنی بيان علنی هدف ها و وسيله ها اعمال می شود،
حال آنکه بازار جز به خود به کسی حساب پس نمی دهد. اين نوعی توانايی
ـ دانايی ست در معرض نوعی مقاومت و نوعی پذيرش از آنِ خود کننده
و نفوذ کسانی که قدرت توانايی ـ دانايی بر آنها اعمال شده است. چنين
است اساس ائتلاف از پايين.
بنا بر اين، هژمونی از پايين دائماً می کوشد در ائتلاف با قطب صلاحيت،
خود را محقق کند يعنی در يک رابطهء پويا که به سوی تملک جمعی، خدمات
عمومی و دولت ـ ملت به مثابهء دولت اجتماعی سمتگيری دارد. تمام تاريخ
جنبش کارگری و دموکراتيک طی دو قرن با پيروزی ها و شکستهايش شاهد
اين امر است.
آخرين دوره يعنی جهانی شدن که از سالهای ۱۹۷۰ شتاب گرفته است اقتصاد
را در مقياس ديگری بسط می دهد يعنی با تخريب ساختارهای دموکراتيکی
که در درون دولت ـ ملتها محقق شده، همان جايی که هژمونی از پايين
در رابطهء ائتلافی نقش اساسی را بازی کرده بود. در اين جابجايیِ
زلزله وار ائتلاف در بالا بين سلطه گران، از طريق نزديک شدن اين
دو قطب يعنی اقتصاد مالی و رهبری بازسازی می گردد. اين ائتلاف تلاش
می کند نيروی اجتماعی پايين را بپراکند، آن را اتميزه کند، بين مهاجران
پذيرفته شده و طرد شدنی اختلاف بيندازد که خود مقدمه ای ست برای
اينکه همه را طرد شدنی ارزيابی کند ولی پايهء طبقاتی اين قطب مديريت
(management) نيز خود را در معرض تهديد می بيند و اينجا ست که دوباره
به سوی ائتلاف با پايين روی می آورد. سرمايه داری از دست تضادهايش
رها نمی شود.
۲ـ از اين نقطه است که سيستم احزاب و عرصهء سياسی تحليل می شود.
چنين نيست که سه قطب بالقوهء هژمونی در سه حزب سياسی تجسم يابد.
تاريخ احزاب سياسی در رسوب های روزگاری دراز و در تقارن هايی تاريخی
ريشه دارد که شکاف های فرهنگی و جغرافيايی پيچيده ای را دوباره تفسير
می کند. اين تاريخ جزئی ست از تاريخ سيستم ـ جهان سرمايه داری با
گذر از استعمار، مهاجرت، خفقان ها و آرزومندی های جمعیِ متفاوت.
بنابر اين نمی توان سه تشکل سياسی را يافت که منطبق با سه قطب هژمونی
باشد. با وجود اين، پويايیِ ساختار طبقاتی ست که با دو قطبی بودنش
در بالا تعيين کنندهء چيزی ست که در صحنهء سياسی عرضه می شود.
راست سنتی پايهء چندگانهء خود را در قطب مالکيت سرمايه داری می يابد
در اعتماد عاميانهء توده به قدرت کارفرما که گويا برای تأمين نيازهای
مادی مان تواناتر از هرکس ديگری ست. راست افراطی هم به دليل جايگاهی
که برای دولت ـ ملت در سيستم ـ جهان قائل است به راست سنتی می پيوندد.
قطب رهبری و صلاحيت نيز به نحوی يک جانبه در يک حزب معين تجسم ندارد.
واقعيت اين است که احزاب سوسيال دموکرات همواره به درجات بسيار متفاوت
دچار اختلاف نظر بوده اند با دو مقصود (vocation) يکی تناوب در رسيدن
به قدرت و ديگری ارائهء بديل.
اما قطب سوم، قطب هژمونی از پايين، از خلال فعاليت های حزبی و انجمن
ها و نيز (مانند دو قطب ديگر) از خلال پراتيک های جمعی که در درون
نهادهای عمومی بسط می يابند شکل می گيرد. تنها اتحاد از پايين است
که می تواند شرايط يک ائتلاف تهاجمی را با قطب صلاحيت تضمين کند،
ائتلافی که قادر است دو قطب سلطه را از يکديگر جدا نمايد. اما اتحاد
بدون اين ائتلاف نيرويی نخواهد داشت زيرا فاقد چشم انداز قدرت است.
کارورزان سيستم رسانه ها (مدياتيک) نقش ميانجی را در مصالحه بين
دو قطب مسلط ايفا می کنند و همواره رابطهء ميان ايندو را تسهيل می
نمايند.
چهره های صحنهء سياسی ــ راست، چپ، راست افراطی، چپ افراطی ــ نشانه
هايی هستند که باعث اشتباه می شوند. زيرا نه بر اساس همگرايی اين
جريان های سياسی مفروض، بلکه بر اساس هژمونی طبقاتی ست که می توان
به تناوب و بديل انديشيد.
جريان چپِ چپ نيروی عمدهء يک هژمونی از پايين است. اين جريان تقسيم
شده است به نيروهايی که به تاريخ های متفاوتی وابسته اند، به نيروهايی
که سوابق تاريخی شان متمايز از يکديگر است و آرمانهايی دارند که
با يکديگر قابل مقايسه نيستند يا تمايزشان به ويژه به ريشه های اجتماعی
شان است و منافع مستقيم ناهمخوان. هرکدام شعار و خطاب خاصی به کار
می برد تا خودستايی خويش را پنهان دارد. اما اين ناهمخوانی ها تا
حد زيادی امروزين بودن خود را از دست داده اند.
ويران شدن دولت "سوسياليست نمای" پايان قرت بيستم امروز
ديگر داده ها تغيير کرده است. اما همان تضادهای ساختاری برجا مانده
اند و از همين تضادها ست که گرايش هايی سر بر می آورد که باعث ايجاد
همبستگی هايی می شود و روحيهء مقاومت و انقلاب را دامن می زند. سه
پيکار متفاوت با يکديگر اما نيرومندی که از يک سال پيش در فرانسه
شاهدش بوده ايم يعنی پيکارهای [رأی منفی به قانون اساسی] اروپا و
حومه ها و نخستين قرارداد کار نکتهء فوق را به ما خاطر نشان می کند.
مسأله اين است که امروز ديگر بر اساس حميت حزبی يعنی بر اساس آرايش
نيروهای سياسی نينديشيم، بلکه بر پايهء مناسبات طبقاتی، بر اساس
عرصهء مبارزات جاری جهت دست يابی به هژمونی بايد قضايا را نگريست
و جسارت ائتلاف را بر نيروی خلاق اتحاد بين آنان که در پايين هستند
استوار کرد.
ترجمه برای انديشه و پيکار
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اين متن کوتاه در سمينار ۱۹ و ۲۰ ماه مه ۲۰۰۶ که به دعوت انجمن Espace
Marx در مقر حزب کمونيست فرانسه در پاريس تشکيل شده بود ارائه شد.
http://www.espaces-marx.eu.org
